In de loop van zijn geschiedenis heeft de mensheid een grote
verscheidenheid aan materialen gebruikt. Een van de oudste en meest
gebruikte materialen zijn schelpen. Deze exoskeletten werden voor
allerlei doeleinden benut zoals voedselbron, gereedschap of gewoon
als curiositeit. Veel oude culturen kenden echter ook een bepaalde
symboliek toe aan deze voorwerpen, iets waarop de oude Egyptenaren
geen uitzondering vormden.
De oude Egyptenaren verwezen naar schelpen met de term inr n r of
inr n spt mw, wat vertaald kan worden als “steen van de waterkant of
kust”. Deze “stenen” werden in het oude Egypte voor verscheidene
doeleinden ingezet. Zo konden bijvoorbeeld tweekleppige nijlschelpen
gebruikt worden om aardewerk glad te maken, of werden ze verwerkt tot
kralen of andere soorten sieraden. Er zijn aanwijzingen dat er schelpen
werden geïmporteerd uit het Rode Zeegebied, die geperforeerd
werden om ze aan elkaar te rijgen. Kaurischelpen hadden een zekere
symbolische waarde en zelfs sommige godheden werden geassocieerd
met schelpen, zoals de god Min.
Hoewel schelpen doorheen de eeuwen door de oude Egyptenaren
werden gebruikt, hebben ze weinig belangstelling van wetenschappers
gekregen. Traditioneel zijn deze objecten genegeerd en er bestaan
weinig tot geen publicaties die zich specifiek richten op schelpen in
het oude Egypte. In deze lezing zal er worden stilgestaan bij de rol van
schelpen in Predynastisch Egypte, door de archeologische contexten te
analyseren waarin zij in deze periode voorkomen.

Naast de bekende rotsgraven kent Dayr al-Barsha ook uitgebreide
grafvelden in de woestijnvlakte, deels gelijktijdig met de
goeverneursgraven uit de 11de en 12de dynastie. Misschien wel het
grootste van deze grafvelden was gelegen langs een weg die van de Nijl
naar de gouverneursgraven voerde, met een oppervlakte van minstens
10 hectare en naar schatting meer dan 4000 graven.
Gedurende 6 opgravingscampagnes konden archeologen van de KU
Leuven een klein gedeelte van dit grafveld onderzoeken. De resultaten
schetsen een boeiend beeld van de eenvoudige architectuur van deze
graven en de manier waarop deze necropool georganiseerd was, maar
ook van de individuele grafinventarissen.
Deze graven werpen niet enkel een licht op de funeraire cultuur van
de sub-elite in de Hazengouw aan het begin van het Middenrijk, maar
tonen ons ook tot op zekere hoogte hoe zo’n begrafenis in de praktijk
georganiseerd en uitgevoerd werd. In deze lezing presenteren we
een overzicht van de resultaten van deze opgravingen en het verdere
onderzoek, en bespreken we wat deze vondsten ons kunnen leren over
leven en dood in het vroege Middenrijk.

The Nile has long dominated discussions about Egypt’s trade and
communication networks. As a navigable waterway it links the country
together internally, and connects it with the Mediterranean and
southern countries. The river was both a natural and a strategic route.
Although the first conclusive evidence of Egyptian seafaring only
appeared during the Old Kingdom, the Pre- and Early Dynastic periods
are less sparse in terms of information than some might think. Many
types of evidence such as scale models, iconographic depictions and
real boats from elite burials, bear witness to the development of naval
technology in Egypt during the 4th millennium BC. They also attest to
the gradual inclusion of boats in the ideological, political and religious
discourses of the time. This presentation offers an overview of the
birth of navigation in Egypt in the context of the formation of the
Egyptian state, and a fresh perspective on the questions it raises in the
light of our current knowledge.

In 1968 ontdekte de Egyptische inspecteur Osiris Ghobrial in
het dorpscentrum van Dayr al-Barsha een belangrijke necropool.
Drie opgravingsseizoenen volgden, maar daar werd nooit iets
over gepubliceerd. In voorjaar 2005 bracht het Leuvense Dayr alBarshaproject enkele monumentale resten, die al bijna 40 jaar aan de
oppervlakte hadden gelegen, in veiligheid. In 2006 volgde een kleine
opgraving, die een gedecoreerd graf uit de Eerste Tussenperiode aan
het licht bracht. Later slaagde het project erin een groot deel van de
vondsten en het Arabische opgravingsrapport van Osiris Ghobrial uit
1969 te bestuderen. Veel andere documentatie is nog spoorloos, maar
uit de gegevens die we hebben komt naar voren dat hier in de Eerste
Tussenperiode één van de belangrijkste elitenecropolen uit de Eerste
Tussenperiode gelegen moet hebben. Deze lezing geeft een eerste
overzicht van wat over dit fascinerende terrein bekend is.

Langs de westelijke oever van de Rode Zee zijn tot op heden drie faraonische havens ontdekt: Wadi el-Jarf, Ayn Soukhna en Mersa (of Wadi) Gawasis. Deze havens waren voornamelijk operationeel vanaf het begin van de 4de tot de 13de dynastie, en dienden als vertrekpunten voor de maritieme expedities naar de Sinaï en Punt. De primaire doelstelling van deze verre reizen was het voorzien in de materiële behoeften van het oude Egypte door de aanvoer van grondstoffen als koper en turkoois.
Doordat deze havens specifiek voor de zeevaart werden gebruikt, hebben archeologische opgravingen een aanzienlijke hoeveelheid scheepsmateriaal aan het licht gebracht, waaronder een groot aantal stenen ankers. Deze objecten bieden de mogelijkheid om een dieper inzicht te krijgen in de werking van deze vroege Rode Zee-havens gedurende het Oude en Middenrijk. Door deze ankers te vergelijken met andere exemplaren binnen en buiten Egypte, en de link te leggen met teksten en iconografische bronnen, kunnen we nieuwe perspectieven verwerven in de maritieme activiteit aan de Rode Zee.

De mammisi of het geboortehuis van Dendera werd tijdens de Romeinse periode gebouwd in de nabijheid van de tempel van Hathor. Hij was gewijd aan de kindgod Ihy, zoon van Re en Hathor, die de vernieuwde zon vertegenwoordigde. Onder de Keizers Trajanus en Hadrianus werd het monument versierd. Maar tijdens de Koptische periode werd de mammisi gebruikt als steengroeve voor de bouw van een kerk. De archeologen vonden zo honderden blokken in de omgeving van de tempel. Een project van de Universiteit van Namen in samenwerking met het IFAO documenteert deze blokken, maakt er 3D foto’s van en probeert op deze manier het afgebroken deel van de mammisi virtueel te reconstrueren. Dit geeft nieuwe inzichten zowel in de architectuur als in de theologie van de tempel.

Koningin Cleopatra is al eeuwen een bron van inspiratie voor geschiedschrijvers en kunstenaars. Haar identiteit en de manier waarop ze wordt verbeeld zorgen soms ook voor ophef, bijvoorbeeld toen de Israëlische Gal Gadot werd aangekondigd als de actrice in een film over Cleopatra. De rel rondom de Netflixserie uit 2023, waarin de koningin werd gespeeld door de Afro-Britse actrice Adele James, laat zien dat mensen het belangrijk vinden om te weten wat de etniciteit of het ras van Cleopatra was. Dat is geen nieuw fenomeen. Romeinse geschiedschrijvers zetten Cleopatra neer als duidelijk anders dan de Romeinen, en de Cleopatra van Shakespeare heeft een donkere huidskleur. In Alexandria Again and Forever (1989) van de Egyptische regisseur Youssef Chahine wordt Cleopatra gespeeld door de beroemde actrice Youssra: ze is Alexandrijns. Toch is ook deze film duidelijk beïnvloed door een lange Europese traditie waarin Cleopatra en haar hovelingen door een Westerse bril worden bezien. Deze lezing gaat in op de vraag waarom Cleopatra vandaag de dag op verschillende manieren wordt voorgesteld door te kijken naar schilderkunst, literatuur, film en muziek. Daarbij wordt getracht om de achterliggende maatschappelijke achtergronden te begrijpen.

Vanaf 2024 versterkt Stefan Baumann met een FED-tWIN mandaat het docententeam aan de KULeuven én het KMKG in Brussel. We geven hem dan ook graag de eer om zijn onderzoek voor te stellen in deze eerste lezing van het jaar. Voorafgaand aan de lezing nodigen we u tevens uit om van een kleine welkomstreceptie te genieten. Deze zal doorgaan op de 4e verdieping van het Erasmushuis, van 18u30 tot 19u45. Iedereen welkom!

Made from everlasting stone, Egyptian temples are monumental structures that were designed to serve as eternal houses for the gods. The religious inscriptions engraved upon the temple walls were meant to keep alive the rituals performed in these buildings. At the same time, the sheer number of hieroglyphic texts – especially in the temples of the Graeco-Roman period – form a rich ‘lithic library’, preserving and transmitting various branches of knowledge over millennia. In many temples, there is even a specific chamber, the so-called ‘treasury’ or 'silver house', dedicated to the world of minerals and functioning as a kind of sacristy, holding precious cult objects. The hieroglyphic texts of this chamber reveal valuable details about the materiality and meaning of the individual objects but also about rituals and the logic behind the layout of a temple. Even though these texts are primarily concerned with cultic matters, they nonetheless provide valuable insight into how substances were systematically classified and ascribed with hierarchical value – practices that form the beginnings of scientific inquiry. Thus, they make up a hitherto completely neglected source on the history of mineralogy, which, according to traditional understanding, only begins with Greek and Roman natural philosophers.

Another important aspect is that these treasuries lead to hidden chambers. Most intriguing are the complex below the temple of Athribis and one chamber in Dendera that has only recently become accessible. Based on the fieldwork I conducted at these sites, this presentation will explain the function of these secret spaces and how they were reimagined in Late Antiquity and the Islamic Period.

Op 28 april 1971 werd het Nederlands Instituut voor Archeologie en Arabische Studiën te Cairo (afgekort NIAASC) geopend in een prachtige witte villa op het eiland Zamalek. Sinds 1999 participeert de Vlaamse gemeenschap officieel in het instituut, waardoor de naam werd veranderd van NIAASC naar NVIC: het Nederlands-Vlaams Instituut in Cairo. De kerntaak van het NVIC bestaat uit onderzoek, onderwijs en outreach op het gebied van zowel Egyptologie en archeologie als Arabische studies en Islam. Studenten uit Nederland en Vlaanderen komen het hele jaar door in groten getale naar Cairo om aan het NVIC te studeren, en het NVIC is de liaison naar Egypte toe voor Nederlandse en Vlaamse archeologische missies die in het land werken. 2021 was een jubileumjaar: NVIC bestond 50 jaar, maar vanwege de pandemie werden de vieringen uitgesteld tot november 2022. In deze lezing wordt de geschiedenis van NVIC gepresenteerd, van ontstaan tot koninklijke bezoeken, van bibliotheek tot archeologische missies en verbouwingen, altijd met een focus op de mensen die het instituut de afgelopen halve eeuw hebben vormgegeven.

Marleen De Meyer is assistent directeur voor Egyptologie en Archeologie aan het Nederlands-Vlaams Instituut in Cairo en co-directeur van het Dayr al-Barsha project. Daarnaast is ze actief in verschillende archiefprojecten die de geschiedenis van de Egyptologie onderzoeken. In deze lezing komen al deze interesses gezamelijk aan bod. ​

In 1891 werd de zogenaamde Bab el-Gasus cache in Deir el-Bahri ontdekt. In slechts een paar dagen tijd werd het assemblage, waaronder vele gedecoreerde lijkkisten en shabti kisten van priesters uit de 21ste dynastie, verwijderd uit het graf. Vervolgens geraakten de objecten verspreid over musea wereldwijd. Twee shabti kisten uit de Bab el-Gasus kwamen zo terecht in het Museum Kunst & Geschiedenis te Brussel. Eén van deze kisten (E.1837) bewaart decoratie voor een zekere Renpetmes.

Shabti kisten zijn doorgaans weinig onderzocht en de twee kisten in Brussel vormen daar geen uitzondering op. Uit CT-scan onderzoek komen nu echter nieuwe resultaten, onder meer wat betreft de constructie van de kisten. Vergelijkend onderzoek, uitgevoerd naar aanleiding van de MA thesis van de spreker, suggereert verder dat de shabti kist voor Renpetmes origineel tot het funerair assemblage van een andere priester, Khonsumose, zou behoord hebben, waarvan nog andere shabti kisten bewaard bleven.

Between 1924 and 1932, the American expedition of Harvard University and the Museum of Fine Arts (Boston) conducted extensive excavations in the Egyptian fortresses of the Nile’s Second Cataract. Nearly a century after the beginning of the works, the documental archives and material artefacts recorded during these campaigns continue to be a source of information to gain knowledge on the daily life in the Middle Kingdom Egyptian demarcation line.
During the Summer of 2023, the speaker was a visiting scholar at the Museum of Fine Arts (Boston) as part of his resMA thesis project, compiling and collecting a comprehensive set of data from an unpublished corpus of clay figurines unearthed from the Second Cataract fortresses. In the lecture, he will present the preliminary conclusions extracted from the analyses and documental exploration conducted in Boston, shedding new light on the fortifications themselves and the everyday reality of the ancient Egyptian frontier inhabitants from four thousand years ago.

photo © Andrés Martín García de la Cruz / Courtesy of the MFA, Boston

The survey of the Wadi Araba (Eastern Desert of Egypt), conducted from 2008 to 2018 on behalf of the Institut français d’archéologie orientale (Ifao), has shed new light on the occupation of the Eastern Desert, an area still largely unknown. Neolithic arrowheads, Old-Middle Kingdom mining camps and tracks, Coptic hermitages... . The new data, gathered during the expeditions carried out in this large dry valley linking the Nile valley to the Red Sea, provide a new picture of the eastern margins of Egypt from the end of the Prehistory to the Late Antiquity.